Պատմաբանները պարզել են, որ ֆուտբոլ խաղացել են մ.թ.ա. 2500 թվականից։ Մարզախաղի գոյության մասին վկայություններ կան աշխարհի շատ ժողովուրդների պատմության էջերում։ Օրինակ՝ Հին Հունաստանում տարածված էր գնդակով խաղը։ Իսկ առաջին գրավոր տեղեկությունը, որտեղ հիշատակվում է ժամանակակից ֆուտբոլ հիշեցնող խաղ, թվագրված է մ. թ. ա. 180 թվականով։ Պոլուքսի հունարեն բառարանում կան հետևյալ գրառումները՝ գնդակ խաղացողները բաժանվում են երկու թիմի՝ յուրաքանչյուրը նպատակ ունենալով գնդակը դուրս հանել մրցակցի կիսադաշտից։ Միաժամանակ մրցակիցներին թույլատրվել է ձեռքով խաղը, որն արդի ռեգբիի հատկանշական տարրերից է։
Հին Հունաստանում տարածված են եղել գնդակախաղի նաև այլ տարատեսակներ։ Հնարավոր չէ ստույգ ասել, թե անտիկ շրջանի որ գնդակախաղն է ժամանակակից ֆուտբոլի նախահայրը։ Բայց և այնպես, շատերն այն կարծիքի են, թե ֆուտբոլն իր ծագմամբ պարտական է հինհռոմեական«հարպաստում» խաղին, որը Մեծ Բրիտանիա և Եվրոպա են բերել Հուլիոս Կեսարի լեգեոներները։ Գնդակախաղով զբաղվել են նաև աշխարհի այլ երկրներում։ Օրինակ՝ մ.թ.ա. 6-4-րդ դարերում Չինաստանում գոյություն է ունեցել մի խաղ, որն ինչ-ինչ տարրերով ֆուտբոլ է հիշեցրել և զինվորական պատրաստության բաղադրիչներից էր։ Յուրաքանչյուր թիմում ընդգրկվել է 27 խաղացող, որոնցից 15-ը կատարել են հարձակվողի, մյուսները՝ պաշտպանի պարտականություններ, ապահովել են դարպասի անառիկությունը դիմային գծի ողջ երկայնքով։ Մ.թ.ա. 206թվականից մինչև մ.թ. 25 թվականը գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում է «չժու-կէ» խաղը։ Չժու նշանակում է հարվածել ոտքով, իսկ կե՝ փքված կաշվե գնդակ։ Ճապոնիայում դեռևս 14 դար առաջ սիրված է եղել «կոմերի» խաղը։ 14 քառակուսի մետր տարածքով հրապարակում տեղաբախշված ութ խաղացողները, պահպանվելով հաստատված կանոնակարգը, գնդակը փոխանցել են մեկը մյուսին։
Մինչ այսօր Իտալիայում պահպանվել է միջնադարյան «կալ չիե» խաղը, որը, ըստ ավանդույթի, տարին երկու անգամ՝ մայիսի առաջին կիրակի օրը և հունիսի 24-ին, խաղացել են Ֆլորենցիայում։ Թիմերը կրել են «Բյանկա» (սպիտակներ) և «Ռոսսի» (կարմիրներ) անունները։ Սակայն ներկա ֆուտբոլի հայրենիքը համարվում է Անգլիան, որտեղ և մշակվել են ներկա ֆուտբոլի կանոնները։ Ֆուտբոլային առաջին ակումբը՝ , Շեֆիլդ Յունայթեդը (1855-1957) և առաջին ազգային առաջնությունը (1863) հիմնվել են Անգլիայում։ 1904 թ-ին հիմնադրվել է Ֆուտբոլային Միությունների Միջազգային Ֆեդերացիան՝ ՖԻՖԱ։ Առաջին միջազգային հանդիպումը տեղի է ունեցել 1902 թ-ին՝ Ավստրիա-Հունգարիա, Արգենտինա-Ուրուգվայ։ Օլիմպիական խաղերի ծրագրում մտցվել
Ֆուտբոլի պատմությունը մինչև 1950 թվականը, սկիզբ է առնում միջնադարյան ֆուտբոլից։ Ֆուտբոլի առաջին միասնական կանոնները ձևավորվել են մասնավոր դպրոցներում, ինչպես նաև Օքսֆորդիu ու Քեմբրիջի համալսարանների թիմերում։ Ֆուտբոլային կանոնների լավացման առաջին փորձը եղել է 1846 թվականին, երբ հրապարակվեց «Քեմբրիջյան կանոնները», որն արժանացել է շատ ակումբների հավանությանը։ Ներկայիս Ֆուտբոլային ասոցիացիան հիմնված է Անգլիայի ֆուտբոլային ասոցիացիայի վրա, որը ձևավորվել է 1863 թվականին Անգլիայում գնդակով խաղերի բազմաթիվ ձևերի ստանդարտացման ջանքերի շնորհիվ։ Դա հնարավորություն տվեց, որ ակումբների հանդիպումներն ընթանան առանց վեճերի և կռիվների։ Ասոցիացիայի հինգերորդ հանդիպումից հետո ռեգբիի և ֆուտբոլիկանոնների միջև բախում է տեղի ունեցել։ Այն ժամանակ ֆուտբոլային ակումբները անկախ էին և կանոնները հաստատվում էին խաղը սկսելուց առաջ ընդհանուր համաձայնության գալով։
Ֆուտբոլն օլիմպիական մարզաձև է դարձել 1900 թվականի երկրորդ ամառային Օլիմպիական խաղերից հետո:
Թեև մ. թ. ա. մոտ 2000 թվականին հուն հույները հորինել էին ժամանակակից ռեգբի հիշեցնող գնդակով խաղ, որը կոչվում էր «էլիսկիրոս»(ἐπίσκυρος) կամ «ֆայիվիվդա» (φαινίνδα) նոր ժամանակների Հունաստանում ֆուտբոլը հանրաճանաչ է դարձել հիմնականում անգլիացիների միջոցով։ Առաջին հունական թիմերը ստեղծվել են Զմյուռնիայում (ներկայումս Իզմիր) 1890-ական թվականներին
Դեռևս մինչարդյունաբերական Անգլիայի ժամանակներից ուրբանիզացիան ազդել էր այն բանի վրա, որ փողոցներում գնդակով խաղացվող խաղերը դարձել էին քաղաքաբնակների առօրյա կյանքի մասը[4]: Ֆուտբոլի առաջին միասնական կանոնները և կանոնակարգը ձևավորվել են մասնավոր դպրոցների և Օքսֆորդի ու Քեմբրիջիհամալսարանների թիմերում: Դրանից առաջ ամեն դպրոց և ամեն ֆոտբոլային ակումբ ուներ իր անհատական կանոները: Մի տեղ կանոնները թույլատրում էին գնդակը վարել և կատարել ձեռքով փոխանցումներ, մեկ այլ դեպքում` արգելվում էր: Այսպիսով անգլիական ֆուտբոլը քաոսային վիճակում էր: 1846թվականին եղավ առաջին փորձը ֆուտբոլային կանոնները լավացնելու՝ փոխելու: Գ. դե Ուինտոնը և Ջոն Չառլս Տրինգը Քեմբրիջյան համալսարանից հանդիպեցին մասնավոր դպրոցների ներկայացուցիչների հետ համընդհանուր կանոները ձևակերպելու նպատակով: Քննարկումը տևեց 7 ժամ 55 րոպե, և արդյունքում ստեղծվեց «Քեմբրիջյան կանոներ» անվանումով փասթաթուղթ: Այդ կանոնները արժանացան մեծ թվով դպրոցների և ակումբների հավանության, և հետագայում դրանք դարձան հիմնական կանոները Անգլիայում: Այն ժամանակ ֆուտբոլային խաղերը չէին սահմանափակվում մասնավոր կրթական հաստատությունների սահմաններում, այլ ավելի հայտնի էին բնակչության լայն շրջանակներում: Այն ժամանակվա սպորտային և տեղական թերթերում ֆուտբոլային մրցույթներ անցկացնելու կոչեր էին հայտնվում, չնայած որ խաղը խաղադրույքի վրա էր.
Հանրաճանաչ ուրբաթ օրը հաջորդ շաբաթ, Լեսթերում, կրիկետային դաշտում կկայանա ֆուտբոլային խաղը, որում մասնակցություն են ունենում 11 մարդ Դերբիից և Լեսթերից: Հաղթողները պատրաստ են մրցակցելու այն թիմի հետ, որը նույնաքանակ մրցանակիցներով հանդես կգա, չգերազանցելով 25 ֆունտը։
1830-1850 թվականներին հաշվարվում էր 70-ից ավելի թիմեր: Նրանք կարող էին ներկայացնել առանձին տղամարդկանց ակումբներ, գարեջրատներ, ամբողջական գյուղեր և երբեմն նույն մասնագիտություն ունեցող երիտասարդներին էին իրար հետ թիմեր կազմում։ Նմանատիպ խաղերը հաճախ գրավում էին մարդկանց, քանի որ խաղադրույք էին կատարում։ Կանոնները քննարկվում էին խաղի սկզբից առաջ, իսկ խաղը հետևում էին ընտրված երկու թիմերից դատավորը և միջնորդ մրցավարը:
1857 թվականին Շեֆիլդում միջին դասի երիտասարդները, որոնք դրանից առաջ ստեղծել էին տեղական կրիկետի ակումբը, հիմնադրել են աշխարհում հնագույն ֆուտբոլային ակումբը՝ «Շեֆիլդը»: Մի տարի անց խաղացողները սահմանել են մի քանի հիմնական կանոններ, որոնք ստեղծել էին հենց իրենք: Ֆուտբոլը հետզհետե գրավում էր տեղի երիտասարդությանը, 1862 թվականին շեֆիլդական ակումբը հրապարակել է իրենց կանոնները բրոշյուրի տեսքով: Իր մասնակիցները անցկացնում էին «տասնմեկը տասնմեկի» խաղեր, այն ժամանակ, երբ ուրիշ տեղական մրցումներում դաշտ կարող էին դուրս գալ 14 և ավելի խաղացողներ յուրաքանչյուր կողմից:
Ֆուտբոլի աճող հանրաճանաչությունը խաղացողներին ստիպեց միասնական կանոնակարգ մշակել: «Թայմս», «Ֆիլդ», «Բելս լայֆ» թերթերում սկսեցին հրատարակել ֆուտբոլիստների նամակները, որոնք կարծում էին, որ ֆուտբոլի հետագա զարգացումն անհնար է, եթե չլինեն որոշված պարզորոշ և բոլորի կողմից հաստատված կանոնները: 1962թվականին Ջոն Տրիգը հրատարակեց ֆուտբոլի առաջին կանոնները, որոնք անվանեցին «ամենահեշտ խաղը»:
1863 թվականի աշնանը Կոբ Մորիլը իր նամակում սպորտային թերթում` «Բելս լայֆ»-ում առաջարկեց ակումբների ներկայացուցիչների անդամներին հավաքվել և ստեղծել ֆուտբոլային կանոնակարգը:
1863 թվականի հոկտեմբերի 26-ին (ուրիշ տվյալներով 1963 թվականի հոկտեմբերի 23-ին) 11 լոնդոնական ակումբների ներկայացուցիչները (լոնդոնական ֆուտբոլի ակումբների, նաև Քեմբրիջի և Օքսֆորդի ներկայացուցիչները) հավաքվել էին, որպեսզի ընդհանուր հայտարարի բերեին ընդհանրապես իրարից տարբերվող կանոնները: Տվյալ հանդիպման գլխավոր նպատակը կայանում էր նրանում, որ ակումբները միմյանց միջև խաղեր էին անցկացնում, ամեն անգամ համաձայնության չգալով վիճում էին և հետո նույնիսկ չէին մտածում համաձայնության գալու մասին: Այս հանդիպման շնորհիվ որոշեցին համախմբվել և կանոնները պարտադիր դարձնել բոլոր թիմերի և խաղացողների համար։ Ստեղծվեց նաև ֆուտբոլային միություն, որը պետք է հսկեր խաղի ընթացքը: Այդ օրը կարելի է համարել ժամանակակից ֆուտբոլի ծննդյան օր, քանի որ այդ հանդիպման շրջանակներում ստեղծվեցին խաղի կանոնները պահպանելու և վերահսկելու ինստիտուտը: Ստեղծվեց Անգլիայի ֆուտբոլային միությունը: Հանդիպումների շրջանակներում վիճաբանություններ էին գնում բոլոր խաղահրապարակների, բնագավառների և շրջանակների համար: 1863 թվականի դեկտեմբերի 1-ին՝ հաջորդ հավաքույթին, մեծամասնությունը նախընտրեց այն խաղի տարբերակը, որում գնդակը պետք է վարել ոնքերով և որոշվեց չթողնել, որ օգտագործեն ռեգբիի հարվածները:
Սակայն ո՛չ Քեմբրիջյան կանոնները, ո՛չ ֆուտբոլի ասոցացիայի նոր կանոնակարգը չէին արգելում գնդակին ձեռքով կպնելը: Երկու խաղի կանոններում էլ խաղացողներին թույլատրվում էր գնդակը ձեռքերով բռնել, բայց չէր թույլատրվում խլել, հրել, ոտք գցել և հետևից ոտքին հարվածել:
Ֆուտբոլային ասոցիացիայի գոյության առաջին տասնամյակի փաստերից ելնելով այն ճանաչում չէր վայելում (նրա կազմի մեջ միայն 18 ակումբ կար): Մնացած բոլոր թիմերը շարունակում էին խաղալ նախկին կանոններով, որոնք «ընդդմիությունը» նույնպես պահպանում էր, ստեղծելով դաշտում ռեգբիին նմանվող մի տեսարան: Բացառություն հանդիսանում էր Շեֆիլդ ակումբը, որում կար 14 ակումբ և խաղացողների քանակը 1000 էր: Շեֆիլդի ֆուտբոլային ակումբը ֆուտբոլային ասոցիացիայի ամենաակտիվ անդամներից է եղել, և նա մեծ ներդրում է ունեցել ակումբի հետագա զարգացման գործում: Շեֆիլդի ֆուտբոլիստներն առաջինն էին, որ այլ քաղաքներ խաղերի մեկնեցին, իսկ 1866թվականիe փետրվարին նրանք հրավիրեցին ֆուտբոլի ասոցիացիայի ներկայացուցիչներին իրենց խաղին, և բացի դրանից համաձայնվեցին խաղալ ֆեդերացիայի կանոններով: Ֆեդերացիայի անդամներին նրանք համոզեցին ընդունել նաև «խաղից դուրս» կանոնների ազատական մեկնաբանությունը ՝ հարձակվողներին թույլ տալով փոխանցումներ կատարել։
1867 թվականին Շեֆիլդում հիմնվել է տեղի ֆուտբոլային ասոցիացիան, որը 1870թվականին հրատարակել է իր կանոնակարգը, որի կանոններից ամենաքիչը` 8-ը հետագայում ընդունվել են նաև Ֆուտբոլային ասոցիացիայի կողմից: Սակայն Շեֆիլդի ասոցիացիան վերջնականապես դարձել է Ֆուտբոլային ասոցիացիայի անդամ միայն 1877 թվականին` ամբողջովին ընդունելով նրա կանոնները:
Ֆուտբոլային ասոցիացիան կազմակերպել է սահմանված կանոնների հրատարակումը, նաև մտցրել է դատավորների և այլ մասնագետների արտոնագրման գործընթացը: Այդ միջոցները նպաստել են մարզիկների միջև վեճերի ավարտին և ինչպես նաև սահմանել են իրական պրոֆեսիոնալ խաղի և ընկերական խաղերի սահմանները, կանխարգել են մրցումների ընթացքում արտաքին միջամտությունը և արդյունքների վրա ներգործությունը[7]:
Ֆուտբոլի և ռեգբիի միջև տարբերությունն ավելի ու ավելի աճում էր: Պատճառներից էին.
- բոլոր թիմերի և ակումբների համար խաղի միասնական կանոնների ներդրումը: Ֆուտբոլային ասացացիան Չարլզ Օլկոկիղեկավարությամբ ավելի ու ավելի մեծ ակտիվություն էր ցուցաբերում` թիմերի և ակումբների համար խաղեր կազմակերպելով, որով ներկայացնում էին ճշտված կանոնների հարմարությունը: Ակումբները սկսեցին միավորվել ասոցիացիաների մեջ։ 1875թվականին ֆուտբոլի ասոցիացիա ստեղծվեց Բիրմինգհեմում, 1877 թվականին Սուրրեում, 1878 թվականին Լանկարշիրում և Նորտումբերլենդում, 1879 թվականին Դարհեմում: 1873 թվականին ստեղծվել է Շոտլանդիայի ֆուտբոլային ասոցացիան, Ուելսում 1876 թվականին:
- ֆուտբոլն ավելի քիչ կոպիտ և առնական էր դարձել` ի տարբերություն ռեգբիի
- Չարլզ Օլկոկի առաջարկով գավաթի մրցույթներ սկսվեցին։ Նրա խոսքերով ասած, որպես օրինակ կարելի է վերցվել հանրակացարանների միջև մրցումները, որոնք անցկացվում էին Խերոու դպրոցում: Ֆուտբոլային ասոցացիայի առաջին գավաթըեղել է 1871-1872 թվականներին: Նրանում մասնակցել են 50 ասոցիացիայի անդամներից 15-ից:
1880-ական թվականների սկզբին տեղի ունեցավ ևս մեկ իրադարձություն, որը մեծ ազդեցություն է գործել ժամանակակից ֆուտբոլի զարգացման գործում։ Դա առաջին պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլիստների հանդես գալն էր։ Սադելի անկեղծ հայտարարությունները ասոցիացիայի ղեկավարներին ստիպեցին ընդունել, որ իրականությունը թելադրում է իր պայմանները։ Չարլզ Օլկօկը հաջորդ կոմիտեյի հավաքին հայտարարեց, որ «ֆուտբոլը օրինականացնելու ժամանակն է եկել»։ Դոկտոր Մորլին աջակցեց նրան, սակայն կոմիտեի ոչ բոլոր անդաներն էին նրա հետ համաձայն։ Քննարկումները շարունակվում էին մոտ կես տարի, ի վերջո, 1885 թվականի հուլիսին պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլն օրինականացվեց։
ՖԱ-ի ղեկավարության տակ գտնող անգլիական ֆուտբոլի առանձնահատկությունը արտահայտվում էր նաև նրանով, որ նա համակիրներ էր գտնում նաև իր «հայրենիքից» դուրս։ Այդպիսի մշակութային փոխանակության համար նախադրյալ հանդիսացավ ինդուստրիալ դարաշրջանի տեխնիկական զարգացումը՝ ժամանակակից շոգեքարշը։ Այդ տրանսպորտային միջոցը XIX դարից սկսած նպաստել է եվրոպական անդրատլանտյան ճանապարհորդությունների մեծ մասշտաբների հասնելուն, ինչպես նաև Անգլիայի և եվրոպական մայրցամաքի միջև ընդհանուր հաղորդակցության ակտիվացմանը։ Շատ բրիտանացիներ շոքեքարշ նստելիս իրենց ուղեբեռում գնդակ էին ունենում վերցրած:
1870 թվականի փետրվարին ֆուտոբլային ասոցիացիայի քարտուղարը ՝ Չարլզ Օլկոկը սպորտային թերթում հայտարարություն տեղադրեց, որում ասվում էր, որ շուտով կկայանա Շոտլանդիայի և Անգլիայի ֆուտբոլիստների միջև խաղը: Խաղով հետաքրքրվողների համար կազմվել էր անունների և հասցեների ցուցակ: Սակայն ուժեղ սառնամանիքի պատճառով ստիպված էին խաղերը հետաձգել, և այն տեղի ունեցավ 1870 թվականի մարտի 5-ին: 1870 թվականի նոյեմբերից մինչև 1872 թվականի փետրվար ընկած ժամանակահատվածում թիմերը, որոնք կազմված էին Լոնդոնում և նրա մերձակայքում աշխատող անգլիացիներից և շոտլանդացիներից, հանդիպել են չորս անգամ:
Գլազգոյի «Քուինզ Փառկ» ակումբը հանդես եկավ առաջարկությամբ, որ խաղերից մեկը տեղի ունենա 1872-1873 թվականներին Գլազգոյում: Եվ 1872 թվականի նոյեմբերին կայացավ Անգլիայի և Շոտլանդիայի հավաքականների առաջին միջազգային պաշտոնական հանդիպումը, որը ավարտվեց զրոյական ոչ ոքիով:
1882 թվականին գոյություն ունեին 4 ֆուտբոլային ասոցիացիաներ ՝ Անգլիայի, Շոտլանդիայի, Ուելսի և Իռլանդիայի: Այդ կազմակերպությունները նույն թվականին ստեղծեցին Ֆուտբոլի միջազգային ասոցիացիայի խորհուրդ, որը պետք է հսկեր կանոնների փոփոխությունները: 1883-1884 թվականների խաղաշրջաններից սկսած բրիտանական օրացույցի մաս դարձավ Մեծ Բրիտանիայի մրցաշարը, որին մասնակցել էին այդ չորս երկրների հավաքականները:
Ֆուտբոլը դպրոցում
Նոր սպորտային խաղը ծնվել է մասնավորապես ուսումնական հաստատություններում: Սակայն բրիտանացի երեխաների մեծամասնությունը կրթությունը ստանում էր տարրական դպրոցներում, որտեղ ֆիզիկական վարժանքի միակ տեսակը շարային պատրաստությունն էր: Դպրոցների, համալսարանների, քոլեջների երտասարդ ուսուցիչները դասից ազատ ժամերին սկսեցին ֆուտբոլ խաղալ: Պարզվեց, որ ֆուտբոլը հեշտ խաղ է և ֆիզիկապես մարզվելու գրավիչ միջոց է, որը լիովի հարմար է նաև անապահով ընտանիքների տղաների համար:
1882 թվականին 23 դպրոցներ արդեն ունեին ֆուտբոլային ակումբներ, որտեղ պարապում էին հազարից ավել երեխաներ: Սուինդոն քաղաքների արխիվներում կան փաստեր այն մասին, որ 1886 թվականին տեղական ուսուցիչներն իրենց սաների հետ դասերց հետո ֆուտբոլ էին խաղում, իսկ 1886 թվականին թվաբանության հանձնարարություններւմ օգտագործում էին հանրաճանաչ պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլիստների անունները:
1884 թվականում «Պրեստոն Նորտ Էնդ» ակումբը մրցանակ սահմանեց, որի համար մրցելու էին պրեստոնյան դպրոցի թիմերը, իսկ 1890-ական թվականների սկզբին այդպիսի մրցումները կազմակերպված բնութ ստացան:
1904 թվականին սահմանվել է Դպրոցական ֆուտբոլի անգլիական ասոցիացիան, որն արդեն հաջորդ տարի իրականացրեց գավաթի համազգային մրցաշար: 1906 թվականին Մեծ Բրիտանիայի Կրթության նախարարությունը ֆուտբոլը պաշտոնապես ներառեց պետական տարրական դպրոցներում:
Աննա Ավագիմյան 
